گذری بر مقوله کتاب و کتابخوانی

کتاب و کتابخوانی از سنت‌های ارزشمند اسلامی است زیرا که کتاب ابزار دانش پژوهی است و دانش شاخص برتری است. ائمه اطهار علیهم السلام در تشریح آیات و اصول اسلام پیرامون کسب دانش، مطالعه و کتاب سخنان ارزنده‌ای دارند که جای دارد در آن‌ها بسیار تأمل شود.
امام صادق علیه السلام پیرامون دانش می‌فرمایند: «اَلْعلمُ اصلُ کلِّ حالٍ سَنِیِّ و منتهی کل منزلَةٍ رَفیعهَ» علم اصل همه صفتهای خوب است و منشاء جمیع کارهای نیکوست.
در بحث نگارش و کتابت هم روایات متعددی داریم. ادیب مختار از زبان هلال بن یسار نقل می‌کند، که دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به اصحاب خود علم و حکمت بیان می‌فرماید. پس گفتم: ای رسول خدا برای من آنچه را که به اصحاب فرمودی تکرار کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: آیا قلم و دوات همراه داری؟ گفتم نه. حضرت فرمود قلم و دوات را از خود جدا مکن که خیر و برکت تا روز قیامت در دوات و قلم و اهل آن است.
در جملاتی نیز سفارش شده است که: قیِّدوا العِلَم بالکتابَةِ با نوشتن دانش را به بند بکشید.
اندیشمندان و علمای اسلام با تأسی از سخنان ائمه اطهار علیهم السلام به علم و دانش و کتابت بسیار اهمیت می‌دادند و در این راه تلاش‌های فراوانی در علوم متفاوت من جلمه در تدوین علوم انسانی بعمل آوردند.
جایگاه کتابت و کتابخانه در جهان اسلام
رواج صنعت کاغذ، مخصوصاً از اسباب رواج علم و معرفت شد. هنوز قرن اول هجرت تمام نشده بود که مسلمانان صنعت کاغذ را از ماوراء النهر به داخل بلاد عرب بردند.
در قرن دوم هم بغداد کارخانه کاغذ سازی داشت هم مصر، و طولی نکشید که در سایر بلاد اسلام حتی در سیسیل و اندلس هم صنعت کاغذ راه یافت. در زمان مأمون که اروپای غربی هنوز نه کتابت را می‌شناخت نه کاغذ را، کاغذ در بغداد بقدری زیاد بود که می‌گویند یکی از بزرگان طبرستان در سفر حج کاغذ می‌خرید و به جای هیزم می‌سوخت. این الندیم انواع گوناگونی کاغذ را در عهد خویش می‌شمرد و این امر نشان می‌دهد که صنعت کاغذ در آن زمان رونق تمام داشت این رواج صنعت کاغذ از اسباب بوجود آمدن کتاب و توسعه یافتن کتابخانه‌ها گشت هر جا صنعت کاغذ راه یافت کار تألیف هم آسان شد. از برکت وجود کاغذ در زمان یعقوبی در بغداد بیشتر از صد کتابفروشی وجود داشت.
بیت الحکمه مأمون کتابخانه‌ای معتبر داشت. کتابخانه عضد الدوله دیلمی در شیراز چندان عظیم بود که مقدسی می‌پنداشت هیچ کتابی در انواع علوم تألیف نشده است الا اینکه نسخه‌ای در آن جا هست. نظیر همین وصف درباره کتابخانه‌ سامانیان هم صادق بود که ابن سینا مدتها در آن به مطالعه و استنساخ کتب اشتغال داشت. کتابخانه شخصی صاحب بن عباد وزیر فخرالدوله دیلمی که می‌گویند چهارصد شتر برای حمل آنها لازم بود معروف است.
زمان الحاکم کتابخانه فاطمیان مصر صد هزار کتاب داشت و این تعداد در زمان متنصر فاطمی به دویست هزار رسید و این کتاب‌ها به اهل علم عاریه داده می‌شد.
در غرناطه در عصر امویان هفت کتابخانه عمومی وجود داشت در صورتیکه حتی چهار صد سال بعد از این تاریخ شارل عاقل که خواست کتابخانه‌‌ای درست کند بعد از سالها سعی، کتابهایش به هزار جلد هم نرسید و ثلث آن نیز ادعیه و اوراد راهبان و کشیشان بود.
در حقیقت، مسلمین مؤسسین واقعی کتابخانه‌ها عمومی در عالم بوده‌اند و نیکــــو کارانـــــش در تأسیس و وقـف کردن کتابخانه‌های عام المنفعه مکرر با یکدیگر رقابت می‌کردند.
این در حالی است که در غرب برخوردی بسیار غیر فرهنگی با کتاب و کتابخانه‌ها می شد.
یکی از پدران روحانی کلیسا، کتابخانه موزا یونس را تعطیل کرد و دانشمندان را تار و مار نمود در ۳۶۶ میلادی در زمان یکی از قیصرهای بیزانس، این کتابخانه تبدیل به کلیسا شد و کتابهایش را در بخاری به مصرف گرم کردن رساندند.
اما مسلمانان دلباخته کتاب بودند آن هم کتاب‌هائی درباره مسائل خشک مانند هندسه و مکانیک، طب نجوم و فلسفه و علومی از این قبیل به نگارش در آورده و حفظ می‌نمودند.
حتی مسلمانان برای جمع‌اوری آثار و کمک گرفتن از اندیشمندان دیگر کشورها فرستادگانی مخصوص با اختیارات وسیع و پول کافی از بغداد به بیزانس و هندوستان و دیگر جاها فرستادند. خلفاء، و زراء و بزرگان اسلامی هر کدام کتابخانه‌های مخصوص داشتند و در قلمرو حکومت اسلامی کتابخانه‌های عمومی و خصوصی فراوان وجود داشت و مساجد و بیمارستانها نیز هر کدام دارای کتابخانه مخصوص به خود بودند
همین کتاب‌ها و کتابخانه‌ها در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی موثر بودند. آمار این کتابخانه‌ها و کتاب‌های موجود در آنها درمنابع مختلف تاریخی از جمله «فهرست این ندیم» می‌توان یافت که چقدر کتاب و کتابخوانی و گردآوری کتب در میان مسلمانان رایج بوده است.
دنیای شگفت انگیز کتاب در مکتب تشیع

در جهان اسلام مکاتب و مذاهب گوناگون وجود دارند امّا مکتب تشیع در تولید اندیشه و چاپ و نشر کتاب سرآمد است. در موضوعات گوناگون اندیشمندان شیعه قلم فرسائی نموده‌اند گستردگی موضوع به حدی است که تلاش معاندن نیز در مغفول ماندن این مسئله بی اثر بوده است.

مخالفان شیعه از سر غرض ورزی و عناد کوشش دارند که شیعه و آثار مکتوب را کم جلوه دهند با بیان یک جریان فکری می‌توان جایگاه کتاب را در جهان تشیع شناخت. یکی از مخالفان شیعه در نوشتاری اظهار داشته بود که در شیعه آثار یا کتابهائی نیست تا آیندگانشان بتوانند در علوم مختلف از آنها سود برند و آنها به ناچار طفیلی دیگران بوده و بر سر سفره دیگران می‌نشینند و. ..
جرجی زیدان (۱۹۱۴ م) مورخ و نویسنده نامدار مسیحی این جسارت و جفا را از حد می‌گذارند، پا را فراتر گذاشته و در کتاب خود «تاریخ آداب اللغة العربیه» سخنی را به این مضمون می‌نویسد که: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»
این بود که اندیشمندان معاصر شیعی قیام کردند تا جواب دندان شکنی بر این گفتارهای نادرست بدهند لذا استاد آقا بزرگ تهرانی و دو هم ردیف و دوست علمیش سید حسن صدر (م ۱۳۵۴ ق) و شیخ محمد حسین کاشف الغطا
(م ۱۳۷۳) هم پیمان شدند تا هر یک درباب معرفی شیعه و فرهنگ غنی تشیع کاری را بر عهده گیرند. در نتیجه علامه سید حسن صدر درباره حرکات علمی شیعه و نشان دادن سهم آنان در تأسیس و تکمیل علوم اسلامی کتاب ارزشمند «تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام» را نوشت شیخ محمد حسین کاشف الغطا کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد کرد و نقدی جامع و علمی بر هر چهار جلد کتاب جرجی زیدان نوشت و مطالب مشتبه را به اصول اصلی بازگردانید و مؤلّف را به اشتباهات و خطاهایش ـ حتی خطاهای املائی ـ متوجه کرد طوری که در محافل علمی آن روز صدا کرد و کشیش دیگری با استفاده از مطالب کاشف الغطا نقد دیگری بر جرجی‌زیدان نوشت.
امّا شیخ آقا بزرگ ـ از میان این سه بار علمی متعهد شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنوسید و چنین بود که کار بزرگ و گسترده‌ای با نام الذریعه در فرهنگ شیعه آغاز شد، تهیه و تدوین الذریعه تنها نوشتن یک دائرة المعارف بزرگ نبود یا تنها کتاب شناسی توصیفی شیعه نبود حتی تنها تاریخ یک دوره حوزه‌ها و دانشگاه‌های شیعه هم نبود اینها همه بود ولی همه اینها نبود بلکه معلوم کرد که شیعه در طول تاریخ همیشه در حرکتهای علمی، فرهنگی پیشتاز بود. و حریم کتاب و قلم را بیشتر از دیگران همواره پاس داشته است.
برای نمونه می‌توان در آئینه آماری که الذریعه بدست می‌دهد ملاحظه کرد که در بخش الف تنها درباره اجازه‌ی روایت ۸۰۶ کتاب تحت عنوان واژه «اجازه» معرفی شده است ـ در مورد کتابها و آثار حدیثی در زیر مدخل اصل، ۱۱۷ مدخل باز شده در مورد فصول دین و عقاید ۹۴ کتاب تنها با همان عنوان فصول دین و فصول عقاید شناسایی شده درباره فصل امامت ۱۱۹ کتاب، در خصوص تفسیر مدخل تفسیر ۳۵۵ کتاب شناسائی شده که با ارجاعات آن ۷۰۰ تفسیر می‌شود.
درباره، امام حسین علیه السلام نزدیک به ۲۰۰۰ جلد کتاب در الذریعه به چشم می‌خورد. نگارش الذریعه باعث شد که کتابهای فراوانی نیز در همین زمینه به کتابت درآید. تعدادی دیگر از اندیشمندان بزرگ شیعه در تکمیل و تعقیب الذریعه به نوشتن ادامه دادند همچون فلسوف بزرگ علامه طباطبائی و. ... که کتابهای فراوانی بوجود آمد بهر حال در دوره ۲۹ جلدی الذریعه کتب‌ علمای تشیع به ۵۵۵/۰۰۰ عنوان می‌رسد و در سالهای اخیر بالاخص بعد از انقلاب عناوین کتب شیعه چندین برابر شده است که بسیار باعث مباهات و افتخار است.